مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان قائمشهر

مدیریت آلودگی خاک های کشاورزی

مقدمه

آلودگی خاک یک معضل زیست محیطی مهم است که تولیدات کشاورزی، محیط زیست و سلامت انسان را تحت تاثیر قرار می دهد و باید توجه ویژهای به این موضوع داشت.

مدیریت آلودگی خاک نیازمند شناخت انواع آلاینده های خاک، منابع آلوده کننده و تاثیر آن ها بر موجودات زنده به خصوص گیاهان است که در این بروشور به آن پرداخته ایم.

اهمیت توجه به آلودگی خاک

خاک، بستر اصلی بخش زیادی از تولیدات گیاهی است و برای تولید محصول سالم با کمیت بالا، ضروری است که این بستر از لحاظ سلامت در وضعیت بهینه قرار داشته باشد.

آلودگی خاک یکی از مشکلات زیست محیطی است که علاوه بر اثرات زیان آور بر جوامع جانوری خاک و آلودگی آب های زیر زمینی، موجب کاهش عملکرد و کیفیت محصول گیاهی و در نهایت به خطر افتادن سلامتی افراد جامعه و دیگر موجودات زنده می شود.

آلودگی خاک به طور مستقیم مانند تماس با پوست، استنشاق و بلع خاک آلوده یا به طور غیرمستقیم با مصرف گیاهان یا حیواناتی که مقادیر قابل توجهی آلاینده خاک را انباشته کرده اند، خطر جدی برای سلامت انسان به همراه دارد.

منابع آلودگی خاک

منبع اصلی آلودگی خاک های کشاورزی، استفاده نامتعادل و نامناسب از کودهای شیمیایی، سموم دفع آفات، علف کش ها و قارچ کش ها هستند. همینطور استفاده از کود آلی از جمله کودهای دامی، لجن فاضلاب و آبیاری با پساب فاضلاب راه ورود دیگری برای آلاینده ها به خاک است.

از دیگر منابع آلوده کننده خاک کشاورزی استفاده از مواد پلاستیکی از جمله مالچ های پلاستیکی، لوله های آبیاری و پوشش پلاستیکی گلخانه هاست. در کنار موارد گفته شده که مربوط به فعالیت های انسانی هستند، فعالیت های صنعتی، حوادثی مانند نشت ترکیبات آلاینده و عوامل طبیعی از جمله آتش سوزی ها می تواند منبعی برای ورد آلاینده ها به خاک باشد.

انواع آلاینده های خاک

- آلاینده های معدنی در خاک

در این دسته از آلاینده ها، فلزات سنگین و دیگر عناصر آلوده کننده خاک قرار می گیرند. در میان فلزات سنگین عناصری مانند آهن، مولیبدن، روی، نیکل، مس و غیره وجود دارند که برای متابولیسم گیاهی مهم هستند و به عنوان ریز مغذی شناخته می شوند، از طرفی عناصر دیگری مانند آرسنیک، جیوه، کادمیم، سرب و غیره نیز در این دسته قرار دارند که نقش بیولوژیکی آن ها ناشناخته بوده و به عنوان عناصر سمی برای گیاهان شناخته می شوند.

بخشی از عناصر ذکر شده در بالا (ریزمغذی ها)، در مقادیر کمتر برای گیاهان مور نیاز هستند ولی بعضی از آنها (مثل آرسینک، کادمیم و ...) غیر ضروری بوده و حتی در مقادیر کم نیز باعث ایجاد سمیت برای گیاهان می شوند.

این فلزات اجزای طبیعی تشکیل دهنده پوسته زمین هستند و به مقدار کم در خاک ها حضور دارند ولی فعالیت های انسانی و برخی وقایع طبیعی، تعادل این فلزات را به هم زده و مقادیر آن ها را در خاک ها افزایش می دهد که این افزایش غلظت، باعث ایجاد خطراتی برای تولید کشاورزی از لحاظ کمیت و کیفیت و جامعه انسانی می شود.

از جمله مهم ترین اثراتی که فلزات بر گیاهان دارند، می توان به برهم خوردن تعادل یون ها، اختلال جذب عناصر ضروری و ورود این آلاینده ها به چرخه غذایی اشاره کرد. همینطور سرطان زایی، تاثیر در سیستم اعصاب مرکزی و محیطی، پوست، سیستم خون ساز، سیستم قلبی و عروقی و تجمع در بافت ها از مهم ترین عوارض آن ها بر سلامت انسان به شمار می روند.

- آلاینده های آلی خاک

آلاینده های آلی طیف وسیعی از ترکیبات را شامل می شوند که به عنوان نمونه می توان به ترکیبات آلی فرار، هیدروکربن های نفتی، هیدروکربن های آروماتیک و آلاینده های آلی پایدار اشاره کرد.

توجه داشته باشید که استفاده بی رویه از ترکیباتی مانند آفت کش ها، قارچ کش ها و علف کش ها در زمین های کشاورزی باعث تجمع انواع آلاینده های آلی در خاک می شوند.

- آلاینده های نوظهور خاک

بسیاری از محصولات دارویی و آنتی بیوتیک ها، محصولات مراقبت شخصی، ترکیبات نانو و همینطور پلاستیک ها (میکرو/نانو پلاستیک ها) از جمله آلاینده های نوظهور به شمار می روند.

یکی از مثال های بارز این بخش، کشت محصولات کشاورزی در زیر پلاستیک است. متاسفانه در این کشت ها بعضی از کشاورزان بعد از برداشت محصول، بقایای پلاستیکی را در سطح مزرعه رها کرده و این موضوع به مرور زمان باعث آلودگی خاک به میکرو/ نانوپلاستیک ها می شود.

تاثیر آلاینده های خاک بر کشاورزی

بسیاری از آلاینده ها باعث ایجاد محدودیت در رشد و تولید انواع گیاهان زراعی و باغی می شوند.

آلاینده های موجود در خاک به خصوص فلزات سنگین توسط گیاهان جذب شده و در بافت ها تجمع می یابند، سپس از همین طریق وارد زنجیره غذایی می شوند و سلامت انسان و محیط زیست را در معرض خطر قرار می دهد.

خاک آلوده از طریق رواناب، آبشویی و فرسایش به عنوان منبعی برای آلودگی سایر محیط ها از جمله آب های زیر زمینی عمل می کند.

حضور آلاینده ها در خاک بر خصوصیات خاک از جمله جعمیت و تنوع میکروبی خاک و رشد گیاهان ثاثیر منفی دارد.

مدیریت آلودگی خاک های کشاورزی

عامل اصلی برای مدیریت آلودگی خاک، شناخت انواع آلاینده های خاک و منابع آن ها است. چند مورد از مهم ترین اقداماتی که برای جلوگیری از آلودگی خاک می توان انجام داد بصورت زیر است:

انجام دوره ای آزمایشات آب و خاک برای اطمینان از وضعیت آلودگی آن ها

استفاده تلفیقی کودهای زیستی و شیمیای در مقادیر مناسب در قالب برنامه های کوددهی

رعایت مقادیر مصرف انواع سموم آفت و بیماری کش

استفاده از آب سالم برای آبیاری باغات و مزارع

کاهش مصرف و جمع آوری پلاستیک بعد از برداشت محصول در کشت های زیر پلاستیکی

کاهش مصرف پسماندها مانند زباله و یا کودهای دامی در زمین کشاورزی

مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی

با همکاری مدیریت آب و خاک و امور فنی - مهندسی